Είμαστε στ’ αλήθεια παμφάγα όντα; Και τι σημασία έχει;

Το επιχείρημα εκτοξεύεται ως το πρώτο όπλο σε μια διαφωνία για το αν πρέπει ή όχι να τρώμε ζώα: Είμαστε παμφάγα όντα, σχεδιασμένα από την φύση να τρώμε κρέας. Γι’ αυτό, οποιαδήποτε συζήτηση περί ηθικής διάστασης της ζωοφαγίας είναι γελοία, όσο θα ήταν και για ένα λιοντάρι.

Στο σχολείο διδαχθήκαμε πως ο Homo Sapiens, δηλαδή ο άνθρωπος, είναι παμφάγος. Το ίδιο αναφέρει, πάνω-κάτω, και οποιαδήποτε εγκυκλοπαίδεια. Πρόκειται για κάτι τόσο απλό και θεμελιώδες, που κανονικά δεν θα έπρεπε να γίνεται καν συζήτηση για αυτό το θέμα. Κι όμως, πολλοί αμφισβητούν την παμφαγική φύση του ανθρώπου.

Είναι ο άνθρωπος παμφάγος;

Η διατροφή όλων των ζώων είναι εξαιρετικά περίπλοκο θέμα, καθώς σχετίζεται με το περιβάλλον στο οποίο ζουν και την διαθεσιμότητα τροφής. Πάντως, σε γενικές γραμμές, κάθε είδος ζώου φαίνεται να τρώει μια πολύ συγκεκριμένη (και πολύ περιορισμένη) γκάμα τροφών, κατάλληλη για τον οργανισμό του και το περιβάλλον που ζει. Επιπλέον, η εξέλιξη επιβάλλει στα είδη να προσαρμόζονται συνεχώς σε νέες προκλήσεις, ανάγκες και περιβάλλοντα.

Αν πρέπει να δώσουμε αμέσως μια απάντηση στο αν ο άνθρωπος είναι παμφάγος ή όχι, αυτή είναι απλή. Αξίζει όμως να μελετήσετε παρακάτω, όχι μόνο για μια πιο ολοκληρωμένη άποψη επί του θέματος αλλά κυρίως γιατί, όπως θα διαπιστώσετε, η ερώτηση αυτή (και η απάντησή της) δεν έχει καμία απολύτως σχέση με το αν πρέπει ή δεν πρέπει να είμαστε βίγκαν.

Ο άνθρωπος ως ζώο είναι ξεκάθαρα παμφάγος (Ley et al., 2008).

Υπάρχουν ωστόσο σοβαρές διαφωνίες, ακόμη και εντός της επιστημονικής κοινότητας, σχετικά με το αν ο άνθρωπος είναι βιολογικά ή συμπεριφορικά παμφάγος.

Για παράδειγμα ο Dr. William Roberts, κορυφαίος καρδιολόγος, διδάκτωρ του Αμερικανικού Κολεγίου Καρδιολογίας με περισσότερες από 1.600 δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά, θεωρεί πως ο άνθρωπος είναι ένας αμιγώς φυτοφάγο ζώο εξαιτίας των ανατομικών γνωρισμάτων του αλλά και του γεγονότος πως το είδος μας παθαίνει αθηροσκλήρωση τρώγοντας κρέας, κάτι που δεν συμβαίνει με άλλα σαρκοφάγα ζώα.

Την ίδια άποψη έχει και ο Dr. Don Coffey του Ινστιτούτου Ουρολογίας James Buchanan, ο οποίος διαπίστωσε πως ο άνθρωπος είναι το μοναδικό ζώο που έχει σπερματοδόχες κύστες και ταυτόχρονα τρώει κρέας, καθώς κανένα άλλο ζώο που τρώει κρέας δεν τις διαθέτει.

Είναι αλήθεια πως μιλώντας ανατομικά, οι άνθρωποι μοιράζονται πολλά γνωρίσματα με αμιγώς φυτοφάγα ζώα. Ωστόσο, καθώς καταναλώνουν ζώα για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, η παμφαγική φύση τους είναι πλέον καλά καθιερωμένη.

Λίγη βιολογία

Τι εννοούμε μιλώντας για σαρκοφάγα, φυτοφάγα και παμφάγα ζώα;

Φυτοφάγοι είναι οι οργανισμοί που τρέφονται αποκλειστικά ή ως επί το πλείστον με φυτά. Οι φυτοφάγοι οργανισμοί συνήθως έχουν αναπτύξει συγκεκριμένες ικανότητες για την βρώση και την πέψη φυτών, για παράδειγμα μπορεί να έχουν επίπεδα δόντια ώστε να αλέθουν την τροφή τους, μακρύτερα έντερα και ειδικό μικροβίωμα, ικανό να διασπά την κυτταρίνη και άλλα δύσπεπτα τμήματα των φυτών.

Σαρκοφάγοι είναι οι οργανισμοί που τρέφονται αποκλειστικά ή ως επί το πλείστον με σάρκες ζώων. Όπως και οι φυτοφάγοι, έτσι κι αυτοί οι οργανισμοί συνήθως αναπτύσσουν ειδικές ικανότητες για το είδος της δίαιτάς τους, όπως για παράδειγμα αιχμηρά δόντια, κοντά έντερα, γαμψά νύχια ή αδένες που παράγουν και εκκρίνουν δηλητήρια.

Παμφάγα, τέλος, είναι τα είδη που μπορούν να τρέφονται τόσο με σάρκες ζώων όσο και με φυτά και να επιβιώνουν υγιή τόσο με το ένα είδος τροφής, όσο και με το άλλο. Δεν υπάρχει κανένας απόλυτος ορισμός ως προς το τι ποσότητα από το κάθε είδος τροφής πρέπει να τρώει ο οργανισμός, ώστε να θεωρείται παμφάγος. Τα παμφάγα ζώα συνήθως δεν έχουν ιδιαίτερες ικανότητες που να τους δίνουν το πλεονέκτημα, ούτε για να τρώνε σάρκες, ούτε για να τρώνε φυτά. Αντίθετα, συνήθως διαθέτουν ενδιάμεσα γνωρίσματα.

Η ταξινόμηση διατροφής φυτοφάγων, σαρκοφάγων και παμφάγων είναι μια ταξινόμηση που βασίζεται στη διατροφή που έχει ένα ζώο γενικά, και όχι σε αυτή που θα μπορούσε να έχει. Ούτε όμως και αντανακλά απαραίτητα τις εξελικτικές συσχετίσεις, αν και μπορεί να συσχετίζονται σε ορισμένες περιπτώσεις.

Εξέλιξη

Υπάρχει η κοινή παρανόηση ότι οι άνθρωποι εξελίχθηκαν από τους χιμπατζήδες. Όμως οι άνθρωποι δεν εξελίχθηκαν ούτε από τον χιμπατζή ούτε από οποιοδήποτε άλλο ζωντανό πρωτεύον. Επίσης οι άνθρωποι δεν εξελίχθηκαν από τους μεγάλους πιθήκους (great apes). Οι άνθρωποι είναι μεγάλοι πίθηκοι – ή Hominidae.

Οι άνθρωποι μοιράζονται έναν κοινό πρόγονο με τους χιμπατζήδες (στην πραγματικότητα μοιράζονται κοινούς προγόνους με κάθε οργανισμό που υπήρξε ποτέ, αν πάμε αρκετά πίσω στον χρόνο). Ωστόσο, δεδομένου ότι οι χιμπατζήδες και οι άνθρωποι είναι στενά συνδεδεμένοι, οι άνθρωποι μοιράζονται έναν πολύ πιο πρόσφατο πρόγονο με τους χιμπατζήδες από ότι, για παράδειγμα, με τα άλογα.

Στην παραπάνω εικόνα, τα είδη Α, Β και Γ είναι διαφορετικά είδη. Το Α και το Β είναι πιο στενά συνδεδεμένα σε σχέση με το Α και Γ ή το Β και το Γ. Η θέση όπου δείχνει το βέλος είναι η στιγμή της ιστορίας όπου υπάρχει ο πιο κοινός πρόγονος των Α και Β. Αυτό δεν σημαίνει ότι το είδος Α εξελίχθηκε από το Β, αλλά ότι το Α και το Β εξελίχθηκαν από έναν κοινό, μακρινό πρόγονο, από τον οποίο δημιουργήθηκαν δύο νέα είδη. Αυτός ο κοινός πρόγονος δεν έμοιαζε ούτε με το Α ούτε με το Β.

Το πιο σημαντικό, όμως, είναι πως η εξέλιξη δεν είναι τελεολογική. Η εξέλιξη δεν έχει σκοπό, ούτε στόχο. Δεν υπάρχει «πιο εξελιγμένο» ή «λιγότερο εξελιγμένο» είδος. Οι άνθρωποι δεν εξελίχθηκαν περισσότερο από τους χιμπατζήδες, αλλά αντίθετα προς διαφορετικές κατευθύνσεις. Η εξέλιξη είναι η αλλαγή των ζωντανών οργανισμών με την πάροδο του χρόνου και εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Έτσι, κανένα είδος δεν εξελίχθηκε με σκοπό να γίνει τροφή ή με σκοπό να γίνει θηρευτής.

Όταν οι άνθρωποι χρησιμοποιούν την εξέλιξη για να δημιουργήσουν ένα επιχείρημα, χάνουν συχνά την ικανότητα να αντικρίσουν αντικειμενικά το ανθρώπινο είδος και μετατρέπουν τους ανθρώπους σε κάτι εντελώς χωρισμένο από τον υπόλοιπο τεράστιο αριθμό ειδών στη γη. Είναι αυτό που πολλές θρησκείες ονόμασαν «κορωνίδα της Δημιουργίας». Οι άνθρωποι είναι μοναδικοί, αλλά και κάθε είδος στη γη είναι επίσης μοναδικό.

Μαγείρεμα και κυνήγι

Οι πρόγονοι του Homo sapiens μαγείρευαν το φαγητό τους. Το μαγείρεμα υπάρχει εδώ και περίπου ένα εκατομμύριο χρόνια, δηλαδή 500.000 χρόνια περισσότερο από το ανθρώπινο είδος. (Berna et al., 2012, Organ, Nunn, Machanda, & Wrangham, 2011). Τα ίχνη ανθρώπων που έτρωγαν κρέας είναι επίσης αρχαία, και φαίνεται ότι πηγαίνουν πίσω στο χρόνο για όσο χρονικό διάστημα υπάρχει το είδος μας (Pobiner, 2013). Ένας από τους στενότερους συγγενείς μας, ο χιμπατζής, επίσης τρώει μια παμφαγική δίαιτα η οποία αποτελείται κυρίως από φρούτα, ωστόσο κατά καιρούς τρώει και ζώα (McGrew, 1983).

Η άποψη ότι η κατανάλωση κρέατος είναι αφύσικη επειδή πρέπει να το μαγειρέψουμε είναι ένα λανθασμένο επιχείρημα. Το ίδιο και ο ισχυρισμός ότι, αν είμαστε φτιαγμένοι να τρώμε κρέας, τότε θα πρέπει να είμαστε σε θέση να κυνηγάμε τη λεία μας με γυμνά χέρια, να την σκοτώνουμε και να την τρώμε ακατέργαστη – είναι επίσης ένα λανθασμένο επιχείρημα. Λόγω του εξαιρετικά αναπτυγμένου εγκεφάλου μας, δεν χρειάζεται πλέον να το κάνουμε αυτό. Βρίσκουμε άλλους τρόπους, οι οποίοι εξοικονομούν ενέργεια στο σώμα μας.

Δεν είμαστε, πλέον, αρχαίοι

Η όλη ιδέα πως πρέπει να βρεθεί μια αρχαία διατροφή για την οποία είμαστε «φτιαγμένοι» είναι απλά παράλογη. Δεν είμαστε ακριβώς οι ίδιοι με τους προϊστορικούς ανθρώπους. Οι αλλαγές στο περιβάλλον μας οδήγησαν σε αρκετές προσαρμογές όσον αφορά τη διατροφή και λέγοντας «προσαρμογές» δεν εννοούμε μόνο αλλαγές στην συμπεριφορά και στον πολιτισμό μας, αλλά ακόμη και την ίδια την εξέλιξη.

Πάρτε το εξής παράδειγμα: Τα θηλαστικά προσφέρουν το γάλα τους στα μικρά τους για όσο διάστημα είναι ανίκανα να φάνε τροφή, κάτι που γνωρίζουμε ως θηλασμό. Ο θηλασμός σταματάει σε μια ορισμένη ηλικία και οι απόγονοι μπορούν πλέον να τρώνε όπως και οι γονείς τους. Το γάλα περιέχει λακτόζη και τα θηλαστικά έχουν ένα ένζυμο που ονομάζεται λακτάση για την πέψη της λακτόζης. Όταν το παιδί σταματήσει να λαμβάνει γάλα, η έκκριση αυτού του ενζύμου απενεργοποιείται, με αποτέλεσμα ο οργανισμός να μην είναι πλέον σε θέση να χωνέψει γάλα. Ωστόσο, σε ορισμένους ανθρώπινους πληθυσμούς το εν λόγω ένζυμο παραμένει ενεργό και μετά την ενηλικίωση και για όλη τη διάρκεια της ζωής τους. Το γεγονός αυτό θεωρείται ότι είναι μια εξελικτική προσαρμογή, μια μετάλλαξη, η οποία ικανοποιούσε την συνήθεια των ανθρώπων να καταναλώνουν γάλα από άλλα ζώα (Tishkoff et al., 2007).

Μια άλλη σχετικά πρόσφατη ανθρώπινη προσαρμογή είναι η αναπαραγωγή του γονιδίου AMY1, το οποίο κωδικοποιεί ένα ένζυμο που ονομάζεται αμυλάση και μας βοηθάει να χωνεύουμε το άμυλο. Η αναπαραγωγή των γονιδίων οδηγεί συνήθως σε αυξημένη παραγωγή του ενζύμου, γι’ αυτό και έχει γίνει η υπόθεση πως η αυξημένη παραγωγή αμυλάσης ήταν μια προσαρμογή του ανθρώπου μετά την ανακάλυψη της εντατικής γεωργίας, που αύξησε την ποσότητα αμύλου στη διατροφή του (Perry et al., 2007).

Και οι δύο παραπάνω προσαρμογές θεωρείται πως έγιναν πολύ γρήγορα, μόλις τα τελευταία 10.000 χρόνια.

Σε αυτό το σημείο βρίσκεται και μια πολύ καλή ευκαιρία να δώσουμε έμφαση στην φυσιοκρατική πλάνη της εξίσωσης του «είναι» με το «πρέπει να είναι». Το γεγονός ότι οι άνθρωποι έφαγαν κρέας και ήπιαν γάλα ζώων κατά το παρελθόν δεν αποτελεί επιχείρημα ή λόγο για το ότι πρέπει να συνεχίσουν να το κάνουν, εκτός κι αν είναι αναγκαίο (που δεν είναι). Επειδή δηλαδή είμαστε παμφάγοι, δεν σημαίνει πως πρέπει να τρώμε και ζώα.

Στην εποχή μας, το φαγητό δεν αποτελεί τρόπαιο. Η εύρεση τροφής δεν είναι μια κουραστική και ψυχοφθόρα πρόκληση αλλά τόσο απλή όσο η επίσκεψη σε ένα κατάστημα. Το γεγονός ότι είμαστε παμφάγοι και ότι μπορούμε να φάμε ζώα ή να πίνουμε το γάλα τους, δεν σημαίνει πως πρέπει να το κάνουμε. Η σύγχρονη επιστήμη έχει διαπιστώσει πολυάριθμα οφέλη στην ανθρώπινη υγεία από την αποκλειστικά φυτικά διατροφή, μεταξύ των οποίων μειωμένο κίνδυνο για καρδιακή νόσο, αυτοάνοσα νοσήματα και ορισμένα είδη καρκίνου.

Το προνόμιο του να είσαι παμφάγος

Η διατροφή των ανθρώπων διαφέρει σημαντικά από αυτή άλλων ζώων, επειδή είμαστε είδος που ζει σχεδόν σε κάθε μέρος του πλανήτη. Σε αντίθεση με τα υπόλοιπα ζώα, ο άνθρωπος προσαρμόστηκε έτσι ώστε να επιβιώνει από τα πιο ακραία θερμά κλίματα μέχρι και στις πλέον παγωμένες εκτάσεις του Αρκτικού Κύκλου.

Έτσι, είναι λογικό να υποθέσουμε πως η στροφή των ανθρώπων προς την κατανάλωση σάρκας ζώων και η αντίστοιχη εξελικτική προσαρμογή που τους οδήγησε προς την παμφαγία, ξεκίνησε όταν το είδος μας άρχισε να μεταναστεύει από τις ζεστές τροπικές περιοχές προς τα βορειότερα κλίματα, εκεί όπου η διαθεσιμότητα φρούτων και άλλων καρπών ήταν μικρή και περιορισμένη μόνο σε ορισμένους μήνες του χρόνου.

Ένας από τους λόγους, λοιπόν, που δεν χρειάζεται να συμπεριφερόμαστε πλέον σαν τους Homo erectus ή σαν τα λιοντάρια, είναι επειδή δεν το έχουμε ανάγκη. Μετά από χιλιάδες χρόνια εξέλιξης έχουμε πλέον αναπτύξει έναν πολιτισμό και μια τεχνολογία που μπορούν να μας προσφέρουν επάρκεια φυτικών τροφών, κι έτσι έχουμε τον χρόνο και την πολυτέλεια να μας απασχολούν άλλα ζητήματα, όπως τα ηθικά. Η εκτροφή και η θανάτωση ζώων για δισεκατομμύρια ανθρώπους είναι κάτι τελείως διαφορετικό από το κυνήγι των πρώιμων ανθρώπων. Απαιτεί την χρήση βάναυσων μεθόδων, τον εγκλεισμό, την καταπίεση, την χρήση φαρμάκων και τεράστιων ποσοτήτων φυσικών πόρων (σήμερα χρησιμοποιούμε το 70% όλου του πόσιμου νερού και το 45% όλης της καλλιεργήσιμης γης, μόνο για την κτηνοτροφία), ενώ παράλληλα η ζωοφαγία μάς προκαλεί σοβαρά προβλήματα υγείας και καταστρέφει το φυσικό περιβάλλον.

Το γεγονός ότι είμαστε παμφάγοι είναι λόγος – και προνόμιο – για να τρεφόμαστε με μια αμιγώς φυτική διατροφή και όχι λόγος για να τρώμε ζώα.

Με πληροφορίες από veganbiologist.com

Πηγές
Berna, F., Goldberg, P., Horwitz, L. K., Brink, J., Holt, S., Bamford, M., & Chazan, M. (2012). Microstratigraphic evidence of in situ fire in the Acheulean strata of Wonderwerk Cave, Northern Cape province, South Africa. Proceedings of the National Academy of Sciences , 109 (20 ), E1215–E1220. doi:10.1073/pnas.1117620109

Lehrer, J. K. (2014). Stomach acid test. Retrieved January 4, 2016, from https://www.nlm.nih.gov/medlineplus/ency/article/003883.htm

Ley, R. E., Hamady, M., Lozupone, C., Turnbaugh, P. J., Ramey, R. R., Bircher, J. S., … Gordon, J. I. (2008). Evolution of Mammals and Their Gut Microbes. Science , 320 (5883 ), 1647–1651. doi:10.1126/science.1155725

McGrew, W. C. (1983). Animal foods in the diets of wild chimpanzees (Pan troglodytes): Why cross-cultural variation? Journal of Ethology, 1(1-2), 46–61. doi:10.1007/BF02347830

Organ, C., Nunn, C. L., Machanda, Z., & Wrangham, R. W. (2011). Phylogenetic rate shifts in feeding time during the evolution of Homo. Proceedings of the National Academy of Sciences , 108 (35 ), 14555–14559. doi:10.1073/pnas.1107806108

Perry, G. H., Dominy, N. J., Claw, K. G., Lee, A. S., Fiegler, H., Redon, R., … Stone, A. C. (2007). Diet and the evolution of human amylase gene copy number variation. Nat Genet, 39(10), 1256–1260. Retrieved from http://dx.doi.org/10.1038/ng2123

Pobiner, B. (2013). Evidence for Meat-Eating by Early Humans. Nature Education Knowledge, 4(6), 1. Retrieved from http://www.nature.com/scitable/knowledge/library/evidence-for-meat-eating-by-early-humans-103874273

Rose, C., Parker, A., Jefferson, B., & Cartmell, E. (2015). The Characterization of Feces and Urine: A Review of the Literature to Inform Advanced Treatment Technology. Critical Reviews in Environmental Science and Technology, 45(17), 1827–1879. doi:10.1080/10643389.2014.1000761

Tishkoff, S. A., Reed, F. A., Ranciaro, A., Voight, B. F., Babbitt, C. C., Silverman, J. S., … Deloukas, P. (2007). Convergent adaptation of human lactase persistence in Africa and Europe. Nat Genet, 39(1), 31–40. Retrieved from http://dx.doi.org/10.1038/ng1946

West, A. R., & Oates, P. S. (2008). Mechanisms of heme iron absorption: Current questions and controversies. World Journal of Gastroenterology : WJG, 14(26), 4101–4110. doi:10.3748/wjg.14.4101