Χρειάζονται οι άνθρωποι το κρέας;

Περιβαλλοντολόγοι και άλλοι επιστήμονες που μελετούν το μέλλον του πλανήτη μας προειδοποιούν ότι αν δεν αλλάξουμε άμεσα διατροφικές συνήθειες, στρεφόμενοι προς διατροφές με βάση τα φυτά και μακριά από το κρέας, ο κόσμος όπως τον ξέρουμε ίσως σύντομα να αποτελεί παρελθόν.

Ήδη βιώνουμε τις πρώτες καταστροφικές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, για την οποία η παραγωγή ζωικών τροφίμων όπως το κρέας και τα γαλακτοκομικά αποτελούν κυρίαρχη αιτία.

Όμως οι πρόγονοί μας πριν από χιλιάδες χρόνια, έτρωγαν κρέας. Είναι καλή ιδέα να το βγάλουμε από την διατροφή μας; Μπορούμε να είμαστε υγιείς χωρίς αυτό;

Μια σύντομη απάντηση, μπορεί να δοθεί χωρίς επίκληση στην επιστήμη αλλά μόνο με απλή παρατήρηση. Εκατομμύρια άνθρωποι σήμερα ζουν με μια πλήρως χορτοφαγική, βίγκαν διατροφή. Επομένως γνωρίζουμε ήδη πως κάτι τέτοιο είναι εφικτό.

Σε αυτό το άρθρο δεν θα ασχοληθούμε με την ηθική ή περιβαλλοντική διάσταση της κατανάλωσης κρέατος. Μας ενδιαφέρει μόνο η απάντηση στο απλό ερώτημα: Είναι απαραίτητο το κρέας στην διατροφή μας;

Η ιστορία της ζωοφαγίας

Οι μακρινοί πιθηκοειδείς συγγενείς μας ήταν κυρίως χορτοφάγοι, κρίνοντας από την δίαιτα των σύγχρονων πιθήκων. Έτρωγαν φρούτα, καρπούς και φύλλα, με σπάνιες επιδρομές σε έντομα και ακόμη σπανιότερο κρέας από κυνήγι μικρών ζώων. Αφού εγκατέλειψαν τα δάση για να εγκατασταθούν σε λιβάδια, οι ανθρωπίδες πιθανότατα αύξησαν κατά πολύ την κατανάλωση κρέατος, εφόσον η πρόσβαση σε φρούτα θα ήταν πιο δύσκολη ενώ ταυτόχρονα θα συναντούσαν μεγάλα κοπάδια θηραμάτων.

Αρχικά, το κρέας καταναλωνόταν ωμό. Περίπου 200.000 χρόνια πριν εμφανίστηκαν οι πρώτες εστίες φωτιές, ενώ υπάρχουν και γενετικές ενδείξεις πως ο ανθρώπινος εγκέφαλος άρχισε να καταναλώνει μεγάλες ποσότητες ενέργειας^[1]. Το μαγείρεμα διασπά εν μέρει το φαγητό, κάνοντας την πέψη ευκολότερη. Ίσως αυτή η νέα δεξιότητα στο μαγείρεμα ήταν που έκανε το εντερικό μας σύστημα να λειτουργεί ευκολότερα και να γίνει κοντύτερο σε σχέση με αυτό των προηγούμενων φυτοφάγων πιθήκων.

Σε αυτό το σημείο φαίνεται πως οι πρόγονοί μας, ειδικά όσοι μετανάστευσαν σε βορειότερα κλίματα, έγιναν ειδικοί στο κυνήγι και την κατανάλωση σάρκας, παρότι συνέχισαν να καταναλώνουν μια μεγάλη ποικιλία φυτικών τροφών.

Ορισμένοι επιστήμονες θεωρούν πως η αυξημένη χρήση ενέργειας στον εγκέφαλο, μας έκανε εξυπνότερους. Ένα στοιχείο που επιβεβαιώνει αυτή την θεωρία είναι το γεγονός ότι οι πρόγονοί μας εξέλιξαν την εργαλειοθήκη τους σε τεχνολογία αποτελεσματική για το κυνήγι ζώων από απόσταση, κάτι που οδήγησε σε εξαφάνιση τα μεγαλύτερα θηλαστικά και πουλιά. Οπουδήποτε έζησαν άνθρωποι, ακολούθησε πολύ σύντομα η εξαφάνιση άλλων ειδών, που αποτελούσαν τυπικά τα θηράματά τους, φαινόμενο γνωστό ως η Πλειστοκαινική Υπερβολή^[5].

Υποθέτοντας ότι πράγματι οι άνθρωποι ήταν υπεύθυνοι, οι πρόγονοί μας θα έτρωγαν μάλλον μεγάλη ποσότητα κρέατος. Τελικά, μπορεί να εξάντλησαν τα διαθέσιμα θηράματα σε τέτοιο βαθμό, που αναγκάστηκαν να στραφούν στην γεωργία για να αποφύγουν την πείνα^[2].

Η παραπάνω υπόθεση οδήγησε ορισμένους επιστήμονες στην άποψη ότι ο εγκέφαλός μας μεγάλωσε επειδή τρώγαμε κρέας, μια θεωρία που εκτός από αναπόδεικτη βρίσκεται και υπό σοβαρή αμφισβήτηση. Παρότι είναι αλήθεια ότι αποκτήσαμε μεγαλύτερο εγκέφαλο τρώγοντας κρέας, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, η αύξηση του μεγέθους δεν οφείλεται σε αυτή καθαυτή την κατανάλωση κρέατος, αλλά στην επιθυμία να το αποκτήσουμε. Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι έγιναν πιο έξυπνοι επειδή χρειάζονταν πιο αποτελεσματικές μεθόδους κυνηγιού και σύλληψης θηραμάτων. Ο πραγματικός, βιολογικός λόγος για τον οποίο αυξήθηκε το μέγεθος του εγκεφάλου μας ήταν το άμυλο: Η ικανότητά μας να μεταβολίζουμε αμυλούχους υδατάνθρακες μας έδωσε μεγαλύτερη ευφυΐα και πιο αποτελεσματικούς εγκεφάλους^[8].

Ακόμη και σήμερα το κρέας κατέχει μια ξεχωριστή θέση στην ανθρώπινη διατροφή και είναι το προτιμώμενο είδος φαγητού σε κάθε είδους εορταστικές εκδηλώσεις – από το ελληνικό Πάσχα μέχρι τις Ευχαριστίες των Αμερικανών και την Γιορτή των Χοίρων στη Νέα Γουινέα.

Εθισμός;

Παρότι υπάρχουν πολύ περιορισμένα, έως και ανύπαρκτα, στοιχεία για την διατροφική αναγκαιότητα του κρέατος, οι άνθρωποι τείνουν να συμπεριφέρονται σαν αυτό να είναι εντελώς απαραίτητο για την επιβίωσή τους. Μοιάζουμε να είμαστε εθισμένοι στο κρέας και αυτό εξηγείται τόσο ανθρωπολογικά όσο και βιολογικά.

Το κρέας αποτελεί συνήθεια και παράδοση αιώνων. Γενιές και γενιές μεγαλώνουν τα παιδιά τους με την ιδέα πως το κρέας είναι μια λιχουδιά, γιορτάζοντας και γλεντώντας πάνω σε τραπέζια με σκοτωμένα ζώα και τοποθετώντας το σε κυρίαρχη θέση στον πολιτισμό τους. Τις τελευταίες μάλιστα δεκαετίες το κρέας απέκτησε τόσο μεγάλη αίγλη, που ένας οικοδεσπότης θα αισθανόταν ντροπή να κάνει το τραπέζι στον επισκέπτη του σερβίροντας φασόλια.

Το κρέας χαρακτηρίζεται επίσης από μια γεύση που συνδυάζει το ουνάμι, την αλμυρότητα και τα καμένα λίπη, συνδυασμός που φαίνεται να ερεθίζει ευχάριστα τα γευστικά αισθητήρια όργανα.

Παρόλα αυτά, οι γευστικές και αισθητήριες προτιμήσεις είναι σίγουρο ότι κατασκευάζονται επίκτητα. Άνθρωποι που δεν έφαγαν ποτέ στη ζωή τους κρέας δεν μοιάζουν να έχουν καμία επιθυμία για αυτό (εκτός, ίσως, από απλή περιέργεια), όπως και άνθρωποι που μεγάλωσαν με μια βαριά κρεατοφαγική δίαιτα δεν δείχνουν ιδιαίτερη προτίμηση σε λαχανικά και χόρτα. Ο λαός μας λέει: Το παιδί θα γίνει όπως το μάθεις. Και το παιδί θα γίνει ένας ενήλικας, που στη συνέχεια θα μεγαλώσει άλλα παιδιά, με τις ίδιες συνήθειες και προτιμήσεις.

Ανάγκη για ενέργεια

Μια μακροχρόνια μελέτη^[7] που έγινε από τον ανθρωπολόγο Marvin Harris, διαπίστωσε πως οι άνθρωποι που ζουν σε περιβάλλοντα με φτωχή διαθεσιμότητα πρωτεΐνης εκτιμούν περισσότερο την αξία του κρέατος, επειδή είναι ο γρηγορότερος και ευκολότερος τρόπος να διασφαλίσουν επαρκή ενέργεια. Με άλλα λόγια, είναι σαφώς εφικτό να εξασφαλίσουμε την ενέργεια που χρειαζόμαστε από φρούτα, λαχανικά, βολβούς και σιτηρά προϊόντα, όμως αυτό απαιτεί περισσότερο χρόνο και κόπο.

Αντί να κυνηγήσουν μεγάλα θηράματα, οι άνθρωποι μπορούσαν, θεωρητικά, να ψάξουν για άλλες πηγές πρωτεΐνης όπως καρπούς, όσπρια ή μανιτάρια. Το πρόβλημα όμως με αυτή την προσέγγιση ήταν πως αυτά τα φυτά βρίσκονται σε έλλειψη το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου, έτσι το κυνήγι ζώων θα ήταν μάλλον πιο γρήγορος τρόπος σίτισης για αυτούς.

Καλωσήλθατε στον σύγχρονο πολιτισμό

Παρότι όλα τα παραπάνω έχουν το δικό τους ιστορικό ενδιαφέρον, μοιραία έχουμε πλέον φτάσει στον 21ο αιώνα. Μια διατροφική λύση στο πρόβλημα της πείνας που δούλευε την Εποχή του Χαλκού, ίσως να μην δουλεύει σήμερα.

Δεν είμαστε πλέον έρμαια των φυσικών φαινομένων, αδύναμα και ευάλωτα πλάσματα που ζουν σε σπηλιές και αγωνιούν για το τι θα φάνε αύριο. Δεν χρειάζεται να περιμένουμε την εποχή που βγαίνουν οι μπανάνες ή τα μανιτάρια, ούτε να τσακωνόμαστε για το ποιος θα αρπάξει εκείνα τα λαχταριστά μούρα, διότι πλέον μπορούμε να καλλιεργούμε την τροφή μας σε μεγάλη κλίμακα και να έχουμε πρόσβαση σε μια τεράστια ποικιλία φυτικών τροφίμων, όλο τον χρόνο.

Το κρέας δεν μας είναι πλέον απαραίτητο, αλλά μόνο μια συνήθεια από τα παλιά. Στον σύγχρονο ανθρώπινο πολιτισμό που αριθμεί δισεκατομμύρια άτομα και απαιτεί ποιότητα ζωής η οποία πριν από μερικούς αιώνες ήταν απλά ασύλληπτη, έχει περισσότερο νόημα να θέλουμε να τρεφόμαστε με τρόφιμα φυτικής προέλευσης, τα οποία εκτός από επαρκείς πηγές ενέργειας είναι επίσης γεμάτα από βιταμίνες, μέταλλα και φυτικές ίνες. Τα φυτά, σε αντίθεση με το κρέας, προσφέρουν στον οργανισμό μας ένα ολοκληρωμένο πακέτο από θρεπτικές ουσίες και μας βοηθούν να παραμένουμε υγιείς περισσότερα χρόνια.

Επιπλέον το κρέας είναι από τη φύση του πολύ «ακριβό» για το περιβάλλον^[6]. Τα μεγάλα φυτοφάγα ζώα που εκτρέφουμε είναι πολύ κακοί μετατροπείς ενέργειας, απαιτώντας τεράστιες ποσότητες φυτικών τροφίμων όπως σιτηρά και όσπρια για να τραφούν, το μεγαλύτερο ποσοστό του διαθέσιμου γλυκού νερού μας, αλλά και βάναυσες, σκληρές πρακτικές εκτροφής και σφαγής προκειμένου να καλυφθεί η ζήτηση σε κρέας τόσων ανθρώπων. Παράπλευρη ζημιά των παραπάνω είναι και η αλόγιστη χρήση φυτοφαρμάκων, λιπασμάτων, ζιζανιοκτόνων, αντιβιοτικών και άλλων χημικών που απαιτούνται ώστε η παραγωγή να μένει σταθερά μεγάλη υπό οποιεσδήποτε συνθήκες, ενώ ταυτόχρονα μετράμε εκατομμύρια θανάτους κάθε χρόνο από ασθένειες άμεσα συνδεδεμένες με την κατανάλωση κρέατος και γαλακτοκοκομικών, όπως την καρδιακή νόσο, τα εγκεφαλικά και τον καρκίνο.

Αναφορές

1 Khaitovich, P., et al. (2008). Metabolic changes in schizophrenia and human brain evolution. Genome Biology, 9: R124, 1-11.

2 Rudge, C. (1999). Neanderthals, bandits and farmers: How agriculture really began. New Haven, CT: Yale University Press.

3 Zaraska, M. (2016). Meathooked: The history and science of our 2.5-million-year obsession with meat. New York: Basic.

4 De Garine, I. (2004). The trouble with meat: an ambiguous food. Igor de Garine, Hubert and R. Avila (Eds). Man and Meat. Estudios de l’Hombre, (19), 33-54.

5 Timothy F. Flannery (1999). Debating Extinction,
https://bit.ly/2WgQhaQ

6 Bryan Walsh, Times Science (2013). The Triple Whopper Environmental Impact of Global Meat Production, http://science.time.com/2013/12/16/the-triple-whopper-environmental-impact-of-global-meat-production/

7 Harris, Marvin, & Ross, Eric B. (1987). Food and Evolution: Towards a Theory of Human Food Habits. Philadelphia: Temple University Press.

8 Les Copeland (2015). Starchy carbs, not a Paleo diet, advanced the human race. University of Sydney