Τι είναι ο βιγκανισμός;

Με την κοινωνική διεύρυνση του βιγκανισμού τα τελευταία χρόνια η λέξη βίγκαν ακούγεται όλο και περισσότερο. Τι είναι τελικά ο βιγκανισμός;

Του Κώστα Αλεξίου

Με μία φράση, βιγκανισμός είναι η άρνηση χρήσης ζωικών προϊόντων για λόγους αρχής. Μεμονωμένα περιστατικά άρνησης χρήσης ζωικών προϊόντων υπήρχαν και τους προηγούμενους αιώνες, η πρώτη οργανωμένη προσπάθεια όμως έγινε στην Αγγλία πριν από 80 περίπου χρόνια. Κάποια στιγμή το 1943 ο Ντόναλντ Γουάτσον, ένας νέος άνθρωπος που είχε αυτές τις ανησυχίες, με την εξουσιοδότηση μερικών ακόμα ομοϊδεατών του, έγραψε μια επιστολή στο επίσημο περιοδικό της αγγλικής χορτοφαγικής εταιρείας και τους πρότεινε να αφιερώσουν ένα τμήμα του περιοδικού στη φυτοφαγική διατροφή που είναι πλήρως απαλλαγμένη από ζωικά προϊόντα. Οι εκδότες αρνήθηκαν ευγενικά και κάπως έτσι προέκυψε η ανάγκη για αυτή την παρέα να βγάλουν το δικό τους περιοδικό και να αναπτύξουν το δικό τους θεωρητικό υπόβαθρο γύρω από την ηθική διατροφή.

Ο αρχικός προβληματισμός εκείνων των πρώτων βίγκαν είχε, επί της ουσίας, αισθητικό κίνητρο: Η εικόνα της χρήσης ζώων για την παροχή τροφής είναι αισθητικώς άσχημη· συνεπώς, από τη στιγμή που αυτή η διαδικασία δεν είναι καλή για τα μάτια μας, τότε τα προϊόντα της δεν μπορεί να είναι καλά για το σώμα μας. Απ’ ό,τι μπορεί ο καθένας να φανταστεί, αυτή η μεταφυσική φυσιοκρατία ήταν μια ιδέα εξαιρετικά αντιδημοφιλής, δεδομένου ότι πήγαινε κόντρα όχι απλώς στο κυρίαρχο ρεύμα αλλά και στα επιστημονικά δεδομένα της εποχής, και έπρεπε να περάσουν αρκετές δεκαετίες για επιβεβαιώσει η επιστήμη την ενορατικότητα εκείνων των λίγων τρελών.

Είναι ωστόσο σημαντικό να υπογραμμιστεί το χρονικό πλαίσιο στο οποίο προέκυψαν αυτοί οι προβληματισμοί, εν τω μέσω δηλαδή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, γεγονός που δεν είναι καθόλου τυχαίο. Σε μια συνέντευξη που έδωσε ο Ντόναλντ Γουάτσον το 1988 ρωτήθηκε γιατί πιστεύει ότι η αρχή του βίγκαν κινήματος έγινε τότε. Η απάντησή του ήταν ότι επρόκειτο για μια απάντηση στην αρρωστημένη (sickening) εμπειρία του πολέμου. Ας υπογραμμιστεί επίσης ότι ο Ντόναλντ Γουάτσον ήταν αντιρρησίας συνείδησης. Επιπλέον, πρέπει να σημειωθούν οι πρακτικές αντιξοότητες του εγχειρήματος: Κατά τη διάρκεια του πολέμου (και για σχεδόν μία δεκαετία μετά τη λήξη του) η διανομή φαγητού στο Ηνωμένο Βασίλειο γινόταν με κουπόνια, πράγμα που σημαίνει ότι η προμήθεια των αμιγώς φυτικών τροφών ήταν μια πραγματικά δύσκολη υπόθεση. Σε αυτό ας προστεθεί το γεγονός ότι δεν υπήρχαν ακόμα συμπληρώματα βιταμίνης Β12, το οποίο με τη σειρά του σημαίνει ότι (σύμφωνα με τον ίδιο τον Γουάτσον), οι βίγκαν της εποχής έπειτα από κάποια χρόνια αντιμετώπιζαν προβλήματα υγείας.

Συνοπτικά λοιπόν τα δεδομένα έχουν ως εξής: Έχουμε μια μικρή ομάδα ανθρώπων που μέσα στη φρίκη του πολέμου συνειδητοποιούν την αντίστοιχη φρίκη που βιώνουν καθημερινά τα ζώα, η οποία μικρή ομάδα, βασισμένη αποκλειστικά και μόνο στην ενόρασή της βάζει τον εαυτό της σε δεύτερη μοίρα και δείχνει να νοιάζεται περισσότερο για τον Άλλον, ο οποίος Άλλος στην προκειμένη δεν είναι καν εξωτερικά όμοιος με τους ίδιους. Έχουμε, εν τέλει, την πρακτική εφαρμογή μιας οριακής ηθικής στάσης, που όμοιά της δεν είχε υπάρξει στην ιστορία.

Αν πάμε στο τώρα και δούμε πώς συμπεριφέρονται οι βίγκαν σήμερα, τα πράγματα μάλλον έχουν αλλάξει αρκετά. Σήμερα το βίγκαν κίνημα έχει αναχθεί σε ένα κίνημα σχεδόν αποκλειστικά καταναλωτικό, ιδιαίτερα αυτοαναφορικό, ενδεχομένως αλαζονικό. Οι ηθικές αναζητήσεις έχουν αντικατασταθεί από βίγκαν συνταγές, η αυταπάρνηση αναπληρώθηκε τα οφέλη της χορτοφαγίας για το σώμα, η αντίδραση στην κάθε μορφής εξουσία έδωσε τη θέση της σε μια ευαισθησία αποκλειστικώς προς τα ζώα.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο υπάρχει συχνά μια άτυπη αντιπαράθεση μεταξύ των βίγκαν για το εάν είναι “βίγκαν” ή “plant-based” (εάν δηλαδή απλώς απέχουν από τα ζωικά χωρίς να έχει κάποιο ηθικό υπόβαθρο η στάση τους). Εάν κάποιος εμμένει ωστόσο σε αυτό το παιχνίδι εντυπώσεων, θα ήταν σωστό εκ μέρους του να αναγνωρίσει ότι η έννοια της ηθικής δεν περιορίζεται στη συμπεριφορά απέναντι στα ζώα αλλά αφορά τη συμπεριφορά μας εν γένει.

Με βάση αυτό, αλλά και το πλαίσιο από το οποίο προέκυψε το βίγκαν κίνημα, κάποιος θα μπορούσε να ασκήσει έντονη κριτική στη σημερινή βίγκαν ρητορική: Δεν είναι πολύ βίγκαν να προωθεί τη βίγκαν διατροφή ένας άνθρωπος που εκπαιδεύει στρατιώτες των ειδικών δυνάμων (βλ. The Game Changers). Όπως δεν είναι πολύ βίγκαν να μιλάει για έλεος προς τα ζώα ένας άνθρωπος που γράφει τους λόγους του Τζορτζ Μπους και της Σάρα Πέιλιν (βλ. Μάθιου Σκάλι), όπως δεν είναι πολύ βίγκαν να μιλάνε για τα ζώα οι διάφοροι βίγκαν μισάνθρωποι ακροδεξιοί (βλ. τριγύρω σου). Κάποιος θα μπορούσε να πει επίσης ότι δεν είναι πολύ βίγκαν να τρώμε πανάκριβο τόφου που έχει ταξιδέψει 10.000 χιλιόμετρα για να έρθει στην Ευρώπη.

Τα παραδείγματα είναι άπειρα αλλά το τελευταίο που μ’ ενδιαφέρει είναι η σύνταξη μιας λίστας με το τι είναι βίγκαν και τι όχι, ας κρίνει ο καθένας κατά συνείδηση. Για να καταλήξω κάπου, προφανώς δεν σκοπεύω να ζητήσω από κανέναν βίγκαν να αμελήσει την υγεία του ή να αυτοθυματοποιηθεί με οποιονδήποτε τρόπο. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι οι αξίες των σημερινών βίγκαν μάλλον διαφέρουν αρκετά από των ανθρώπων που ξεκίνησαν το κίνημα, και οι ευρύτερες κοινωνικές και πολιτικές αρχές του βιγκανισμού έχουν φθαρεί. Οι συστημικές καταπιεστικές δομές, μέγιστο θύμα των οποίων είναι τα ζώα, παραείναι πολύπλοκες για να ανάγεται η απελευθέρωση των ζώων σε ζήτημα αμιγώς καταναλωτικό. Επίσης, η εκμετάλλευση των ζώων μπορεί να είναι η σημαντικότερη περίπτωση καταπίεσης αυτή τη στιγμή, σε καμία περίπτωση όμως δεν είναι η μοναδική. Το βίγκαν κίνημα προέκυψε ως μια κραυγή αντίδρασης προς τη βαναυσότητα αυτού του κόσμου. Ας μην το ξεχνάμε αυτό και ας μην κλείνουμε τα μάτια απέναντί της, ακόμα και όταν δεν αφορά αποκλειστικά τα ζώα.