Θρηνούν τα μη ανθρώπινα ζώα;

Όλοι θυμόμαστε την ιστορία, που έπαιξε για πολλές εβδομάδες, της μητέρας όρκας, γνωστή στην επιστημονική κοινότητα ως J35, που κουβαλούσε το νεκρό μωρό της στα παγωμένα νερά του Καναδά. Αφού κράτησε το μικρό της στην επιφάνεια για 17 ολόκληρες μέρες, τελικά το άφησε να βυθιστεί, αποδεχόμενη τον θάνατό του.

Σήμερα ένας αυξανόμενος αριθμός ενδείξεων οδηγεί στο συμπέρασμα πως πολλά είδη ζώων θρηνούν για τους νεκρούς τους και, σε κάποιες περιπτώσεις, εκτελούν τελετουργικά για αυτούς. Αρκετοί επιστήμονες, ωστόσο, παραμένουν επιφυλακτικοί στην ιδέα πως αυτά τα ζώα αισθάνονται στ’ αλήθεια «πένθος» ή μπορούν να ανταποκριθούν με περίπλοκους τρόπους στον θάνατο. Για κάποιους, η ιδέα πως τα μη ανθρώπινα ζώα θρηνούν είναι απλώς ανθρωπομορφισμός και πνευματικότητα, άρα ανθρώπινα συναισθήματα.

Αν υπάρχει κάτι με το οποίο συμφωνώ με τους σκεπτικιστές επιστήμονες, είναι πως δεν γνωρίζουμε αρκετά για τον τρόπο που τα άλλα ζώα αντιλαμβάνονται και μεταχειρίζονται τον θάνατο – και ίσως να μην μπορέσουμε ποτέ να μάθουμε αρκετά. Εδώ όμως βρίσκεται και η ουσία του θέματος.

Δεν μπορείς να καταλάβεις κάτι που δεν βλέπεις

Ελάχιστοι επιστήμονες έχουν εξερευνήσει τον τρόπο που τα αμέτρητα είδη ζώων με τα οποία μοιραζόμαστε τον πλανήτη αντιμετωπίζουν τον θάνατο, είτε τον δικό τους είτε άλλων μελών του είδους τους. Η «συγκριτική θανατολογία» δεν αποτελεί αντικείμενο επιστημονικής έρευνας στο οποίο να έχει δοθεί ιδιαίτερα μεγάλη σημασία μέχρι σήμερα.

Ένας από τους λόγους που δεν έχουμε ασχοληθεί πολύ με αυτό το θέμα ίσως είναι πως οι περισσότεροι άνθρωποι αποτυγχάνουν να αναγνωρίσουν ακόμη και την πιθανότητα ότι τα ζώα νοιάζονται για τον θάνατο εκείνων που αγαπούν. Έχουμε συνηθίσει να θεωρούμε πολύτιμη μόνο την ανθρώπινη ζωή και, κατ’ επέκταση, να αναφερόμαστε στην ζωή των άλλων πλασμάτων μόνο ως γενικές, αφηρημένες ομάδες χωρίς διάκριση μεταξύ των μελών τους: Τα γουρούνια είναι γουρούνια και όλα τα γουρούνια είναι ίδια. Τα βουβάλια, οι πιγκουίνοι, οι πελαργοί, τα πρόβατα.

Η συνειδητοποίηση της θνησιμότητας παρέμεινε, για πολλούς επιστήμονες και φιλοσόφους, το προπύργιο της μοναδικότητας και της ανωτερότητας, που μόνο ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται.

Τα άλλα ζώα νοιάζονται για τον θάνατο

Παρόλα αυτά, σήμερα έχουμε στην διάθεσή μας μια αυξανόμενη συλλογή ανεπίσημων αναφορών πένθους και άλλων σχετικών με το θάνατο συμπεριφορών, σε ένα ευρύ φάσμα ειδών, που βοηθά τους ερευνητές να προβληματιστούν σχετικά με την επίγνωση του θανάτου σε μη ανθρώπινα ζώα.

Οι ελέφαντες, για παράδειγμα, είναι γνωστό πως δίνουν ιδιαίτερη σημασία στα οστά των αποθανόντων συντρόφων τους και παρουσιάζουν συμπεριφορές που σίγουρα μοιάζουν με πένθος, όταν χάνουν μέλη της οικογένειάς τους. Μια από αυτές τις συγκινητικές τελετουργικές συμπεριφορές καταγράφηκε σε βίντεο το 2016 από έναν διδακτορικό φοιτητή που μελετούσε ελέφαντες στην Αφρική. Μέλη τριών διαφορετικών οικογενειών ελεφάντων επισκέφτηκαν το σώμα μιας αποθανούσας μητριάρχη, μυρίζοντας, αγγίζοντας και επανειλημμένα περνώντας γύρω από το πτώμα της.

Οι χιμπατζήδες έχουν επίσης επανειλημμένα παρατηρηθεί να εκτελούν συμπεριφορές που σχετίζονται με το θάνατο. Σε μια περίπτωση, μια μικρή ομάδα αιχμαλώτων χιμπατζήδων παρατηρήθηκε προσεκτικά αφού πέθανε ένα από τα μέλη τους, μια ηλικιωμένη με το όνομα Πάνσι. Οι χιμπατζήδες έλεγξαν το σώμα της Πάνσι για σημάδια ζωής, καθάρισαν κομμάτια άχυρου από τη γούνα της και αρνούνταν να πάνε στον τόπο όπου πέθανε για αρκετές μέρες μετά τον θάνατό της.

Σε μια άλλη περίπτωση, επιστήμονες κατέγραψαν έναν χιμπατζή να χρησιμοποιεί ένα εργαλείο για να καθαρίσει ένα πτώμα. Το 2017, μια ομάδα ερευνητών πρωτευόντων στη Ζάμπια κατέγραψε μια μητέρα χιμπατζή η οποία, χρησιμοποιώντας ένα κομμάτι αποξηραμένου γρασιδιού, καθάριζα υπολείμματα φαγητού από τα δόντια του νεκρού γιου της.

Το συμπέρασμα, σύμφωνα με τους εμπλεκόμενους επιστήμονες, είναι ότι οι χιμπατζήδες εξακολουθούν να αισθάνονται κοινωνικούς δεσμούς και ευαισθησία για τα μέλη της οικογένειάς τους, ακόμη και μετά το θάνατο.

Οι καρακάξες έχει παρατηρηθεί πως θάβουν τους νεκρούς τους κάτω από κλαδιά και χόρτα. Ο εθολόγος Μαρκ Μπεκόφ, ο οποίος παρατήρησε αυτή τη συμπεριφορά, το χαρακτήρισε ως «κηδεία της καρακάξας».

Σε ένα άλλο, ακόμα πιο συνταρακτικό περιστατικό, ένα 8χρονο αγόρι κατέγραψε σε βίντεο μερικές ταϊσαυΐδες – ένα είδος που μοιάζει με άγριο γουρούνι – να αντιδρούν στον θάνατο ενός συντρόφου τους. Οι ταϊσαυΐδες επισκέπτονταν τακτικά το νεκρό σώμα, το τσιμπούσαν και κοιμόνταν δίπλα του.

Επίσης, κοράκια έχουν παρατηρηθεί να σχηματίζουν αυτό που επιστήμονες ονομάζουν «κακοφωνική συσσωμάτωση», κράζοντας δυνατά ως απόκριση σε ένα άλλο νεκρό κοράκι.

Γιατί όχι;

Ορισμένοι επιστήμονες επιμένουν ότι τέτοιες συμπεριφορές δεν πρέπει να χαρακτηρίζονται με ανθρώπινους όρους όπως «θλίψη» και «πένθος». Η επιστήμη μπορεί να παρατηρήσει μια δεδομένη συμπεριφορά, αλλά είναι πολύ δύσκολο να γνωρίζει κανείς ποιο συναίσθημα έχει παρακινήσει αυτή τη συμπεριφορά. Γιατί όμως; Γνωρίζουμε ότι τα άλλα ζώα είναι συναισθανόμενα. Γνωρίζουμε ότι μπορούν να νιώσουν τα περισσότερα, αν όχι όλα, από τα συναισθήματα των ανθρώπων. Μπορούν να νιώσουν χαρά, ενθουσιασμό, αγωνία ή φόβο. Για ποιον λόγο, λοιπόν, να τους είναι αδιάφορος ο θάνατος ενός αγαπημένου μέλους της οικογένειάς τους;

Μια εύκολη διαπίστωση από τα παραπάνω, είναι πως οι συμπεριφορές πένθους παρατηρούνται σχεδόν αποκλειστικά στα θηλαστικά και στα πτηνά, σε ζώα δηλαδή που έχουμε συνηθίσει να ονομάζουμε «έξυπνα». Μπορούμε να ισχυριστούμε λοιπόν ότι το πένθος είναι ένα συναίσθημα που σχετίζεται με τη νοημοσύνη;

Μάλλον όχι. Η ίδια η συναισθηματικότητα είναι κάτι που παρατηρούμε έχοντας ως σημείο αναφοράς τους εαυτούς μας. Με άλλα λόγια, αντιλαμβανόμαστε πως ένα ζώο βιώνει κάποιου είδους συναίσθημα, επειδή παρατηρούμε μια συμπεριφορά που μοιάζει με την δική μας. Καθώς είμαστε και οι ίδιοι θηλαστικά, μας είναι πιο εύκολο να αντιληφθούμε συμπεριφορές και συναισθήματα άλλων θηλαστικών επειδή μοιάζουμε σε μεγάλο βαθμό. Ίσως λοιπόν ο λόγος που δεν βλέπουμε ιδιαίτερες συναισθηματικές συμπεριφορές σε ψάρια ή έντομα είναι απλώς το γεγονός ότι διαφέρουμε τόσο πολύ, που δεν μπορούμε να τις κατανοήσουμε.